Discussiegroep

Het gevecht om het viaduct van Rhenen is een vrij bekende episode in de strijd. Hoewel de meeste mensen deze strijd kennen vanuit het referentiepunt “Gelderman” of “schieten op eigen troepen”. Ik heb een kleine toevoeging die ik eigenlijk opdeed doordat ik een bijzonder gedegen studie van Kees Ruissen (naar de inzet van Nederlandse en Duitse artillerie in de meidagen) meelas. Soms weet je een heleboel details, maar zet je ze pas in perspectief als je bepaalde zaken in dat perspectief laat zetten door anderen. Dat is ook zo met het volgende.

I-22RA was een afdeling 7-veld in de Betuwe, dat een vrij intensieve steun heeft verleend aan het Grebbefront. De leiding van de artillerie in de Betuwe (door de BAC) was vrij voortvarend, en de afdelingscommandant idem dito.

Op 13 mei om 14.15 uur wordt de C.I-22RA bij de BAC (Brigade Artillerie Commandant) ontboden op de CP en opgedragen om zijn batterijen in te stellen op vuren op Rhenen en de Grebbeberg. Wat volgt, volgt om 14.43 uur. Volgens de Afdelingscommandant geeft hij om die tijd een vuurstoot van 6 minuten in het hoogste tempo (tempo 8 – ofwel 8 granaten per minuut) met een stuk van de batterij. Zo worden 48 granaten (brisant granaten met vertraagde ontsteking) afgeschoten op de omgeving van het viaduct. Er wordt in het verslag ook (wat cryptisch) vermeld dat ook nog een batterijvuur (linker batterij) is afgegeven op het viaduct. Dat strookt niet met de details van het verslag zelf. Wel met het verslag van de commandant van de linker batterij die stelt om 1443 een 3 minuten vuur tempo 2 te hebben gegeven. Dit zijn slechts 24 granaten op het doel. De coördinaten van het vuur liggen pal op het viaduct (of wat ervan over was). Voorts worden met stukken of secties enkele vuren afgegeven die oost van de Grebbeberg liggen, maar die zijn niet zo curieus.

Curieus zeg ik vanwege het volgende. Toen het erom spande op de Grebbeberg, en dan met name op 12 en 13 mei, toen was de DAC en de LKAC doodsbenauwd ook maar een Nederlandse achterblijver in veroverde stellingen te treffen. Ook al droeg men de wetenschap dat de tegenstander door de linie was of deze ernstig bedreigde (12 mei de frontlijn, 13 mei dreigend voor de stoplijn), men weigerde risicovolle artillerievuren af te geven. Zelfs voorbereidde vuren. Dat is uiterst curieus. Niet alleen bleek met deze zachte doctrine de individuele soldaat te prevaleren boven het grote goed, het hogere doel, maar de daarnaast brak dit principe nu juist met de Franse school. De afstand tussen de front- en de stoplijn was juist zo groot om met goed fatsoen, en zonder eigen troepen bloot te stellen aan gevaarlijke scherfwerking (NB: in een bosrijke omgeving moet men ook rekening houden met de splinterwerking van bomen – grote houtsplinters worden dodelijke wapens), een vijand met artillerie te overvallen, af te sluiten van een perimeter en terug te werpen of te vernietigen. Juist daarom waren vele plaatsen gespeend van enige s.p.o. of kazemat. Toch werden slechts enkele korte vuren afgegeven in de hoofdweerstand. Zelfs op 13 mei durfde de DAC geen belangrijke vuren aan die in de hoofdweerstand lagen. Een trieste zaak.

Curieus dus. Want de BAC – klaarblijkelijk niet dwarsgezeten door de sentimenten die de DAC (4e Div) parten speelden – gaf opdracht vuur te leggen oost van de Grebbeberg, op de Grebbeberg en op het viaduct bij Rhenen. Dat laatste echter is heel apart om meerdere redenen.

1) Het viaduct was om 1300 uur opgeblazen. Een storend vuur afgeven op een door Duitsers schier “onoverbrugbaar” punt is dus wat curieus. Welk doel dient het? Maar … was de BAC wel op de hoogte van het feit dat het viaduct was opgeblazen?
2) De BAC kon helemaal niet weten dat de verdediging hier was weggetrokken. Overigens was dit om 1415 uur vermoedelijk nog niet het geval. De laatste verdedigers van het punt bij het viaduct vertrokken vermoedelijk tussen 1430 en 1500. Om 14.43 viel het vuur op deze plaats. Het vermoeden is dat de laatste mannen toen echt net minuten vertrokken waren! Is de BAC louter blind gevaren op de melding van de AOOI dat de Duitsers de Grebbeberg in bezit hadden rond 1300?
3) Delen van 24RI en 11GB manoeuvreerden nog in Rhenen. Zoals bekend was even later 11 GB zelfs in staat om oostelijk van het viaduct te opereren na een even professionele als stoutmoedige stoot. Het is vrijwel zeker dat de BAC van deze manoeuvre niet op de hoogte was.
4) Het lijkt eerder geluk dan wijsheid dat de Nederlandse verdedigers rond het viaduct niet door ons eigen vuur zijn overvallen.
5) Het heeft er alle schijn van dat de inlichtingen die men van het commando Veldleger kreeg niet erg uitputtend informatie gaven over de stand van zaken rond Rhenen.

Slechts een zeer korte periode is het westelijke talud bij het viaduct niet bezet geweest door Nederlanders op die 13de mei. Dat was vermoedelijk tussen 1430 en 1530. Na 1530 waren elementen van 11GB terplekke. Daarvoor de restanten van de Groep Gelderman. Niemand wist dat deze laatste mannen er nog waren c.q. vertrokken waren. Het feit dat het vuur dus niet onze eigen mensen bedreigde is dus vermoedelijk puur geluk geweest!

Als men de vuren bestudeerd die de BAC om 1415 in opdracht gaf dan zien we dat hij vooral een aantal cruciale knooppunten van wegen onder vuur wil nemen. Hij geeft opdrachten snijpunten van wegen oost van de Grebbeberg te beschieten en het viaduct. De coördinaten vallen exact op het viaduct, dus de kans is aannemelijk (vrijwel zeker) dat de BAC de mening was toegedaan dat het viaduct nog in tact was. Een storend vuur op dit punt is dan begrijpelijk, want hiermee wordt de logistiek van de tegenstander onderbroken of bedreigd. Ten oosten van de Grebbeberg was dit uiteraard het geval, maar het viaduct aan de westzijde kende door zijn vernietigde aard natuurlijk geen verkeer! Een vernietigd viaduct betekende dat vuur simpelweg op het spoor, in de insnijding, zou vallen. Dergelijk vuur zou men willekeurig overal langs het talud kunnen hebben gelegd, en niet noodzakelijkerwijs ter hoogte van alleen het viaduct. Daarmee kan men dus concluderen dat de BAC nog dacht op een intact verkeersknooppunt te laten vuren. De AOOI zal door zijn kijker vermoedelijk heel wel hebben waargenomen dat het viaduct niet meer bestond. Hij zal zich hoogstens zelf hebben afgevraagd waarom dit vuur moest worden afgegeven. De BAC zal hij het wel niet hebben voorgelegd.

Kun je dus simpelweg concluderen dat de BAC een onverstandig risico nam door het viaduct te laten beschieten?

Ik vind dat de artillerievuren in de Betuwe bestuderend, mag worden geconcludeerd dat de BAC een voortvarend opererende officier is geweest, en dat hij (mede) heeft aangetoond dat een goede samenwerking tussen artillerie en infanterie een zeer dodelijk effect kan hebben op een aanvaller. De omstandigheden in de Betuwe waren aanmerkelijk beter dan even noord van de Nederrijn, maar de BAC heeft zich – voor zover ondergetekende kan inschatten – bijzonder goed gekweten van zijn taak. Toen de BAC middels meldingen van de AOOI (en vermoedelijk contacten via het commando Veldleger) constateerde dat de Grebbeberg gevallen was, vond hij het klaarblijkelijk verstandig de vijand nog zoveel mogelijk te ontregelen. Operationeel gezien een logische keuze. Hij gaf opdracht de kruispunten van wegen rond dit gebied te beschieten, en vond het viaduct (terecht) ook zo’n knooppunt. Het vuur op het viaduct leggen was echter wel zeer risicovol. Om 1415 uur kon de BAC immers niet weten dat de terugtocht volledig zou worden aanvaard (en of er geen scherm van een terugtocht beschermende troepen was achtergebleven en alle troepen uit de provisorische ruglijn vertrokken waren). Dat was immers slechts “feitelijk” zo, niet “planmatig” zo!

Het door I-22RA afgegeven storend vuur op het viaduct is dus – zo mogen we wel concluderen – per ongeluk niet in Nederlands nadeel geweest. Het lijkt in retrospect een erg risicovol besluit geweest te zijn van de BAC om het viaduct zelf te beschieten. Wetende – of althans vermoedende – dat de provisorische ruglijn nog in onze handen was, had hij er verstandiger aan gedaan zijn vuur een fractie oostelijker te leggen, op het oostelijke hoofd van de opgang naar het viaduct. Het raken van Nederlandse troepen in hun stellingen was dan onmogelijk geweest. Anderzijds moet in het voordeel van de BAC worden gesteld – en tegenover de risico-afweging – dat gesteld dat de Duitsers daadwerkelijk voortvarend waren doorgebroken, de beschieting van een intact verkeersknooppunt als dit viaduct juist een zeer terecht beslissing zou zijn geweest. Immers juist vanuit deze verkeersader zouden de Duitsers onmiddellijk agressief kunnen nadringen op ons terugtrekkend veldleger.

Gaan we dus uit van de blinde informatievlek, en de kennelijke wetenschap van de BAC dat de Grebbeberg was gevallen, dan is zijn opdracht aan de commandant van I-22RA om storende vuren (enkele vuurovervallen) te leggen op de verkeersknooppunten rond de Grebbeberg waarschijnlijk een zeer verstandig besluit geweest. Los van de risico’s van het raken van enig eigen personeel lijkt de BAC zich vooral te hebben geconcentreerd op het operationeel plaatje (macro). Hij heeft getracht met twee batterijen (die hij aan zijn eigen sector kon onttrekken) de Grebbeberg als route van een nadringende tegenstander te beleggen met enkele korte vuurovervallen op strategische verkeersknooppunten.
Het lijkt aldus bekeken een zeer verstandige opdracht die de BAC om 1415 gaf. Een wijs en moedig besluit dat eerder die dag door de DAC 4e Divisie niet genomen werd toen het lot van de Grebbelinie nog (mede) in zijn handen lag, en hij telkens weer besloot vuren binnen de hoofdweerstand te mijden of zeer kort te houden.

Het lijkt er dus op dat we de BAC hier een compliment moet maken voor zijn visie en vastberadenheid.

» Dit bericht is geplaatst op 18 juni 2005 14:10

Het is niet zo makkelijk de tijdstippen te reconstrueren waarop de diverse onderdelen bij en nabij het Viaduct zijn teruggetrokken.Er is relatief weinig informatie over en wat er is varieert nogal.Niet zo vreemd trouwens: niet iedereen zal steeds zijn horloge hebben geraadpleegd en vaak zal men (soms ruim ) achteraf het tijdstip hebben moeten schatten.

1 - 4 RH ( meteen ten noorden van het Viaduct ) zou volgens het Stafwerk rond 14.30 zijn teruggetrokken. 3 - I - 46 RI ten zuiden van het viaduct al geruime tijd eerder als gevolg van het Stuka-bombardement, dus ergens tussen tussen 13.30 en 14.00 uur. Dit was een van de onderdelen, die (terugtrekkend ) door het in de richting van Rhenen opmarcherende 11 GB werden gepasseerd.

Over kapitein Gelderman wordt gezegd dat hij om 15.00 uur is weggegaan om hulp aan te trekken, maar dat zijn eigen groep bij het viaduct en de kleine groep Huzaren (van 3 - 4 RH, dit groepje had in feite ook al eerder terug moeten trekken, maar heeft het bevel daartoe niet ontvangen ) meteen ten zuiden van het Viaduct daarna nog zijn gebleven tot hun munitie was verschoten. HUN vertrek zou je dus ergens tussen 15.00 uur en 15.30 moeten plaatsen.
De tijdstippen rond 11 GB leveren ook de nodige moeilijkheden op.
Volgens majoor Bender ( bataljonscommandant, die zelf de actie bij het station niet meemaakte ) trokken zijn beide compagnieen om ongeveer 16.00 Rhenen binnen. Vaandrig De With heeft het in dit verband zelfs over de avond van de 13e. Beide ( geschatte ) tijdstippen lijken me (zeer) onwaarschijnlijk.
Het meest betrouwbaar lijkt me dan nog het verslag van kapitein Hoogerland van 2 - 11 GB, die een compleet tijdschema heeft opgesteld van alle activiteiten vanaf de 10e. Overigens mogelijk ook pas achteraf.
Hij laat de acties van 1 en 2 - 11 GB in Rhenen aanvangen om 14.30. Op dat moment trekt men Rhenen binnen.
Als je je realiseert dat wat er daarna nog allemaal zou gaan gebeuren zou het best kunnen zijn dat men pas rond 16.00 uur uit Rhenen terugtrok.
Als laatsten, als je afziet van de sectie van II - 19 RI onder luitenant Suilen bij kilometerpaal 25, een stukje noordelijker dus.
Maar de conclusie van Allert dat in elk geval tot ruim ( misschien wel een uur ) na 15.00 uur Nederlandse militairen in de omgeving van het viaduct waren lijkt me absoluut redelijk.

Toch blijft het ( helemaal los van bovenstande conclusie ) vreemd om te lezen dat de Groep - Gelderman niets heeft gemerkt van het optreden van 1 - 11 GB meteen ten zuiden van hun eigen opstelling ( dat moet elkaar toch voor een deel overlapt hebben wat de tijd betreft ) en dat de verslagen van 1 en 2 - 11 GB vertellen dat er niemand anders ter plekke was.Zo groot waren die afstanden toch niet, niet veel meer dan enkele honderden meters.

Uit de verslagen van 22 RA blijkt overigens ook dat de afgegeven vuren niet beperkt zijn gebleven tot de Grebbeberg en de omgeving van het Viaduct, maar dat er ook is geschoten op Rhenen zelf.
Dat laatste is trouwens ook gedaan door 1 - I - 8 RA, dat op basis van foute informatie en ( vooral ) geruchten al rond 12.00 uur en iets later vuur uitbracht op de westrand van Rhenen, op Koerheuvel en op de cp. (sic!) van de 4e divisie bij Remmerden. Dit laatste vermeld ik alleen als curiositeit.Alle plaatselijke dapperheid ten spijt moet er, zeker ook op de 13e, toch een ongelofelijke chaos hebben geheerst met als een der hoofdoorzaken de falende verbindingen.

» Deze reactie is geplaatst op 19 juni 2005 11:21

Inderdaad kom je bv in verslagen tegen dat er rond 12 uur vuur inslaat waarvan de Nederlanders constateren dat dit vuur alleen maar uit de Betuwe kan komen. Er wordt zelfs melding gemaakt dat dit wel ver uit de buurt van de spoorbrug ligt. Dat duidt overigens - dunkt me - op naoorlogse wetenschap. Overigens kan ik dit vuur niet in de bevelen van 22RA terugvinden.

Van 1-I-8RA is me alleen uit verslagen bekend dat een vuurmond opdracht kreeg (kapt Bakker) om op de Koerheuvel te schieten. Dit vuur werd door de batterijcommandant al snel gestaakt. De reden waarom de DAC zichtvuur verbood, was deze reden. Het mogelijk panische gedrag van batterij en afdelingsofficieren door tucht te temmen. Het was me niet bekend dat deze batterij ook op de cp IV.Div heeft geschoten.

Ik denk dat het tijdstip van vertrek van de groep Gelderman eerder is dan je zegt. Gelderman zelf was al eerder vertrokken dan 1500 uur. Ik zie in de verslagen van de achterblijvers allemaal tijdstippen en indicaties die duiden op een vertrek tussen 14.30 en maximaal 15.00. Gelderman zelf is de enige die hemzelf nog na 1500 laat vertrekken maar dit is volkomen onmogelijk. Niet alleen was hij dan zeker 11GB tegengekomen, had hij het bombardement van zijn stelling opgemerkt, maar tevens was het hierdoor onmogelijk dat hij nog op tijd (namiddag) op het hoofdkwartier van Harberts te Doorn arriveerde. Vlak hierna vertrok Harberts. De afstand Rhenen-Doorn kon Gelderman onmogelijk hebben afgelegd in die korte tijd - met wegen vol troepen - als hij na 1500 uur vertrok. Ik denk echt dat hij vertrok rond 1400-1430 uur. De anderen volgden spoedig.

Ik ben met je eens dat de actie van 11GB niet zo goed te timen is. Ze kregen de opdracht tot deze handeling rond 1300 uur. Alleen dat tijdstip is min of meer bevestigd. Vanaf dat moment zullen de bevelen en instructies zijn verspreid onder de secties en zal men het bataljon (althans - wat ervan kon worden ingezet) hebben ontplooid. Verder is het gissen naar het exacte uur van ontplooiing van de aanval. Ik vermoed rond 1530-1600. De mannen van Gelderman zijn hun blijkbaar niet tegengekomen, wat natuurlijk best verklaarbaar is. Los nog van de zeer zuidelijke opmarsroute - deels langs de rivierwallen van de Nederrijn. Zeker als de tijden van mij kloppen is het dan verklaarbaar dat men elkaar miste. De kapitein Boers noemt overigens in zijn verslagen wel allerlei onderdelen, inclusief huzaren, die hij tegenkwam. Een groot deel hiervan overigens vermoedelijk voor de aanval. Want om 1500 uur was Rhenen zo goed als verlaten. Overigens is men het erover eens dat men 's avonds terug trekt. Dit is ook een indicatie dat inderdaad laat in de middag werd opgetrokken. De actie duurde immers niet zo lang.

Je noemt een heleboel verbanden die inderdaad ook in of langs het spoor lagen. Ik heb me beperkt tot de zone van Gelderman, waar hij zelf inventariseerde dat hem incluis nog 16 man waren kort na de luchtaanval. Aangezien dit gebied het door 22RA beschoten gebied betrof, heb ik me hiertoe beperkt.

» Deze reactie is geplaatst op 19 juni 2005 12:53

Tav de beschieting van de CP van de 4e divisie het volgende.

In de voormiddag van de 13e ( 12.30? ) kreeg 1 - I - 8 RA de indruk van het noord-westen uit beschoten te worden door een Duitse mitraileur.
Vervolgens werd het linkerstuk van de batterij verplaats over 160 graden om vuur af te geven in die noord-westelijke richting. Daar lag echter precies de CP van de 4e divisie ( op de artilleriekaart van de 13e mei kun je inderdaad zien dat 1 - I - 8 RA om 12.30 juist iets ten zuid-oosten van die CP. opgesteld stond ). Tijdens de volgende beschieting werd een aantal mannen van de bewakingssectie van de CP zwaar gewond.
Dit was een van de redenen waarom de CP tussen 13.00 uur en 13.30 uur door de DC ( Van Loon ) werd ontruimd. Een andere was de grote indruk die het ontruimen van de stellingen langs de spoorlijn door het overgrote deel van 4 RH ( " waarop juist zoveel vertrouwen was gesteld " ) op de DC en zijn omgeving had gemaakt.

Tav de beschieting van de stad Rhenen vanuit de Betuwe:

Uit het verslag van de commandant van I - 22 RA blijkt inderdaad niet dat zulk vuur ( dus niet specifiek op het viaduct en omgeving, maar westelijker ) in de middag van de 13e inderdaad is AFgegeven, wel m.i dat de mogelijkheden waren geschapen om dat te ( gaan ) doen.

Wel lijkt het me vrij zeker dat dergelijk vuur later op de dag door II - 22 RA is uitgebracht. Uit het verslag van deze Afdeling kun je namelijk halen dat, toen het bevel tot de aftocht werd gegeven, een sectie diende achter te blijven tot in elk geval 0.15 op de 14e mei met de opdracht krachtig vuur te brengen op Opheusden ( Betuwe ), de Grebbeberg EN RHENEN. Volgens hetzelfde verslag heeft zich deze sectie uitstekend van haar taak gekweten.
Ook het verslag van sectiecommandant Bombeek ( ik heb het helaas niet in mijn bezit ) zou dit bevestigen. Het zal overigens ook wel de basis vormen voor het Afdelingsverslag van II - 22 RA. Het zou me vreemd voorkomen indien dit uitsluitend zou terugslaan op het ter plaatse blijven tot genoemd tijdstip en niet op de vuuropdrachten.

» Deze reactie is geplaatst op 19 juni 2005 14:48

Tja, inderdaad. Ik heb me nooit zo gerealiseerd dat deze wat crytisch omschreven zwaai van het betreffende stuk betekende dat er op de CP van Van Loon is geschoten! Dat is me nogal wat zeg! Die kapitein Bakker is wel erg labiel opgetreden op die 13de mei. Tweemaal vuur geven op eigen positie in een soort blinde paniek is niet niks. Dat Koerheuvel geval kende ik al, maar dit heb ik me nooit zo gerealiseerd Hajo! Ik vind het knap dat je dit zo hebt gevonden, want het ligt niet een-twee-drie voor het opraden (qua info).

Zo zie je maar dat op 13 mei 's middags nog heel wat mis is gegaan - of had kunnen gaan - als we praten over eigen artillerie die op eigen troepen vuurt. Gelukkig dat I-22RA per ongeluk geen eigen troepen raakte. Het was wel heel zuur geweest als juist de verdedigers van het viaduct door eigen artillerievuur waren bedreigd of getroffen.

» Deze reactie is geplaatst op 19 juni 2005 15:32