Discussiegroep

Er is in Nederland heel weinig gepubliceerd over de militaire productie in ons land in de eerste vier decennia van de 20ste eeuw. Velen is wel bekend dat de Artillerie Inrichtingen enige rol speelden bij de vervaardiging van wapens en munitie, maar vermoedelijk is onbekend welke rol eigenlijk voor dit staatsbedrijf was weggelegd. Ook omtrent HIH Siderius zijn mysterie's alom, wellicht nog meer dan over de AI.

Aangezien we op onze website veel aandacht schenken aan de prelude van de oorlog alsmede de bewapening van ons leger, zien wij het als een aanvulling dat we nu een artikel kunnen plaatsen dat vrij diep ingaat op de geschiedenis van de AI, met nadruk op de periode 1935-1945. Daarnaast wordt een stuk gewijd aan HIH, waarbij veel gebruik is gemaakt van de kennis van de heer Nuyt.

Het artikel beoogt niet om een uitputtende beschrijving te zijn, noch een puur wetenschappelijke bijdrage. Het artikel is wel in een vrij wetenschappelijke vorm gegoten, met veel verwijzingen en met gebruik making van vele bronnen. Commentaren en kritieken op de inhoud zijn van harte welkom!

U kunt het artikel op onze site vinden onder de link: http://www.grebbeberg.nl/bibliotheek/data/Nederlandse_wapenindustrie.pdf

» Dit bericht is geplaatst op 13 april 2006 21:16

Dank Allert voor dit verhaal, eindelijk is iets over de Hembrug!
Heb het idd met veel plezier gelezen.
Grote vraag blijft wat er nou precies tijdens de bezetting is vervaardigd, maar daar zullen we wel nooit meer achterkomen...
Groet,
Arnout

» Deze reactie is geplaatst op 13 april 2006 23:05

In eerste aanleg is wel haast zeker dat de Duitsers alle onderhanden opdrachten waarvoor basismaterialen waren hebben laten afbouwen. Die opdracht gaf het Rüstungsinspektion aan vrijwel alle Nederlandse industrieën. Daarnaast is het heel aannemelijk dat ook onderhoud aan die wapens is verricht. Zo kreeg Van Doorne tijdens de oorlog de in Duitse dienst zijnde M.39 pantserwagen in 1940 en 1941 terug voor onderhoud en aanpassing. Veel Nederlands geschut was in de meidagen vernageld [stalen nagel in zundgat geslagen] of het sluitstuk c.q. trekkergroep werd vernield dan wel weggewerkt. Aannemelijk is dat die zaken door de AI zijn gerepareerd. Net zoals Fokker tussen de 50-100 Ju-52 moest herstellen, G-1's herstelde en T-8W's afbouwde. We zien ook dat de werven voor de Duitsers diverse eenheden moesten afbouwen.

Verder denk ik dat qua nieuwbouw van wapens de AI weinig opdrachten kreeg, en dat de opdrachten vooral voor halffabrikaten en munitie werden gegeven. Nieuwbouw van zwaardere Duitse wapens in Zaandam sluit ik eigenlijk bijna uit. Zeker als we naar het personeelsverloop kijken is de kans bijzonder klein dat dergelijke wapens werden vervaardigd.

» Deze reactie is geplaatst op 14 april 2006 12:24

Wat betreft de Nederlandse werven:
De grootste in Nederland in opdracht van de Duitsers op een Nederlandse werf ( waarschijnlijk De Rotterdamse Droogdokmaatschappij in Schiedam ) afgebouwde MARINE-eenheid was de torpedojager " Gerard Callenburgh ", die in 1942 in dienst werd gesteld als de ZH1.Het was een van de beste Duitse jagers, die bij een proefvaart liefst 42 mijl ( = ongeveer 76 km ) gehaald zou hebben. Ze werd op 9 juni 1944 door de Geallieerden tot zinken gebracht in het Kanaal.
De " Callenburgh " was trouwens in Juli 1940 gelicht, na op 14 mei in de Nieuwe waterweg tot zinken te zijn gebracht ( samen met de later eveneens gelichte, maar NIET afgebouwde "Tjerk Hiddes" ).
De 3e in mei 1940 bij de " Schelde " in aanbouw zijnde jager ( de Philips van Almonde ) is op 17 mei door een Engelse vernielingsploeg opgeblazen na een vergeefse poging tot afslepen.

» Deze reactie is geplaatst op 14 april 2006 12:59

Uitsluitend de " Philips van Almonde " was op de scheepswerf " De Schelde " in aanbouw, de beide andere jagers in Schiedam.
Er zijn nog wel plannen geweest om de " Callenburgh " en de " Hiddes " naar Engeland te slepen, maar daar is het, door gebrek aan voortvarendheid, niet van gekomen.

» Deze reactie is geplaatst op 14 april 2006 13:03

Er werd nogal wat meer afgebouwd. De Schelde bouwde de bestellingen voor de vleugels van de Dornier 24K vliegboten in Duitse opdracht af. Daarnaast bouwde zij de motoren af die bestemd waren geweest voor de twee nieuwe kruisers. Aviolanda werd trouwens ook verordoneerd om de vliegboten af te bouwen [waarvoor de vleugels bestemd waren], maar dat ging pas nadat de directie vervangen was.

De RDM bouwde de O26 en O27 af, en lichtte inderdaad twee torpedobootjagers [Tjerk Hiddes, Callenburgh] en bouwde die af. Van de Hiddes werd de constructie gestaakt, omdat deze te zwaar beschadigd was. De kruiser Eendracht [later Zeven Provinciën] werd niet afgebouwd.

Scheepswerf G de Vries Lentsch Jr bouwde alle bestelde mijnenveegsloepen af.

Gusto - de eerste werf die binnen enkele uren al medewerkering verleende aan de Duitsers - bouwde 10 MTB's [TM2 t/m 11] af voor de Duitsers. Overigens werden slechts 2 boten volledig afgebouwd en de resterende acht halverwege naar Roemenië versleept. Daarnaast de kanonneerboot met constructienummer 750. Voor deze laatste opdracht gold dat Piet Smit Jr ook een deel van de constructie deed. Piet Smit Jr aanvaarde ook de opdracht van de Duitsers. De RDM was voor 50% eigenaar van Piet Smit Jr [en de pro-Duitse Fentener van Vlissingen had ook een aanzienlijk deel van de aandelen] en daarom was de RDM dus ook betrokken. Gusto bouwde bovendien tientallen oorlogsschepen voor de Duitsers, overigens vooral auxilary schepen en tankschepen. RDM maakte ook degaussing systemen voor de marine, en deze werden ook voor de Kriegsmarine gemaakt.

Wilton-Feyenoord - destijds de grootste metaal- en scheepswerf van Nederland bouwde allerhande wapens tijdens de oorlog en reviseerde pantserwagens en andere voertuigen voor de Duitsers. Grote baas Teschmacher was Duitser, en had geen enkel probleem met voor de Duitsers te werken.

Voorts zijn vele honderden rivier- en kustschepen in 1940 omgebouwd voor geschiktheid tot personeelsvervoer. Dit alles met het oog op de invasie van Engeland. Daarnaast duizenden boeien voor de invasie routes.

Er kan alleen maar geconcludeerd worden dat de zware metaal en scheepsbouwindustrie massaal heeft meegewerkt met de Duitsers. Alleen van de werf De Schelde in Vlissingen is bekend dat zeer opzichtig is getraineerd. De overige werven waren vooral erg ijverig en groeiden aanzienlijk in aantallen medewerkers. Verdubbeling van het aantal arbeidsplaatsen was geen unicum.

» Deze reactie is geplaatst op 14 april 2006 13:34

Allert, Een heel goed artikel.
Bij de AI werden ook alle bayonetten, storm dolken en klewangs gemaakt.
Speciaal de laatste had nog al wat problemen met de kwaliteit. In 1898 werden de Marechaussee brigades opgericht die op moesten treden in Atjeh. De orginele klewangs die bij het Duitse bedrijf Solingen waren gefabriceerd waren van zeer hoge kwaliteit. Toen de AI dit productie process ging over nemen kon zij niet aan het juiste rekstaal komen met gevolg dat de klewangs gemaakt tot 1911 nog al eens afbraken bij de angel. Dit is een van de weinige wapens die echt zeer intensief gebruikt zijn bij het KNIL. Men gaf de voorkeur aan de klewang boven de M95 Karabijn. Er zijn dan ook talloze modificaties aangebracht om het gebrek aan kwaliteit in het staal te compenseren.

» Deze reactie is geplaatst op 14 april 2006 17:54

Tja, de AI maakte of kocht alles voor ons leger, maar lang niet alles was van hoge kwaliteit. Het betere smeedwerk was geen sterke kwaliteit van de AI, en werd vaak uitbesteed, ook in de dertiger jaren.

Overigens is het aardig te weten dat de Romeinen indertijd al in staat waren om heel goed gesmede zwaarden te maken van (relatief) laag koolstofgehalte. Zij vlochten hoog- en laagwaardig staal door elkaar geen en smeden dit vervolgens. Ze gebruikten hiervoor het hoogwaardige Norische ijzer. Op het slagveld bleken de zwaarden veel sterker dan van hun tegenstanders en braken zelden.

Dan hebben we het nog niet eens over de Japanners,die met het kitae proces helemaal onverwoestbare zwaarden wisten te produceren. Dat was een proces waarbij door middel van vuurlassen de vervuilde laag van het ijzer [met de koolstof] met een smeedhamer werd weggeslagen en als het ware twee lagen ijzer werden gefuseerd [door middel van vouwen]. Daarbij werd houtskoolvuur gebruikt dat geen fosfor of zwavel bevatte. De Japanners waren er al achter dat deze twee componenten ijzer sterk verzwakten. Later maakten de Japanners de kern van de zwaarden van zacht staal [minder gevouwen] en de buitenkant van harder staal. Zo werd het zwaard zowel flexibel als hard.

De smeedwerken van de AI waren beperkt van kwaliteit. Dit wordt inderdaad in nogal wat werken over Indië verteld, hoewel dit vooral verslagen betreft van de vele lokale oorlogen - dat waren er tientallen, los van de lange strijd in Atjeh. De voorkeur voor de klewang gold bepaald niet in de oorlog tegen de Japanners, toen juist een enorm gebrek aan vuurwapens (en zwaardere wapens) parten speelde.

De focus van mijn artikel lag natuurlijk vooral op de periode 1935-1945. Er werden bij de AI immers nog vele wapens meer gefabriceerd in de eeuwen voorafgaand aan deze periode. Ik heb dat bewust niet meegenomen omdat juist de laatste periode van de AI boeiend is voor de bezoekers. Overigens was de AI in de eerste twee eeuwen überhaupt niet erg prominent als fabrikant. De Amsterdamse wapenfabrikanten waren bijvoorbeeld veel beroemder en o.a. zij waren belangrijk voor de winsten in de Gouden Eeuw en de periode daarna, toen Nederland een prominent wapenfabricerend land in Europa was.

» Deze reactie is geplaatst op 14 april 2006 20:28

Dag Allert,
bedankt voor deze verrassende studie over een stukje nederlandse Militaire historie!
Ben je misschien bekend met de producten die van Heijst leverde (bomrekken, voor fokkers C.V, C.X, T.V en nog een aantal) en de bommen die gebruikt werden door de luchtvaartafdeling? ik probeer hier wat gegevens over te vinden. zijn er misschien instanties die hierover meer informatie hebben?
Groeten,
Edwin Hoogschagen

» Deze reactie is geplaatst op 27 april 2006 16:06

Van de rekken voor de C.V en C.X weet ik weinig tot niets. Deze waren inderdaad van Nederlands fabrikaat (C-X Van Heyst; C-V weet ik niet) en gebruikten gloeipatronen voor afwerpen [in plaats van electromagneten zoals de Duitse en Britse rekken in de jaren dertig en veertig]. Dit werkte nogal eens niet, wat ook in de meidagen bleek.

Voor zowel de G-1 als de T-V zou desondanks gebruik worden gemaakt van nieuw te ontwerpen rekken door Van Heyst (Den Haag). Ondanks het feit dat de defensie commissies [met name: het Ministerie] het Duitse fabrikaat Heber van MWNB(Neu-Brandenburg) wensten. De Van Heyst rekken - een licentie van de Heber rekken - waren niet geleverd in mei 1940. Overigens vlogen in mei 1940 twee T-V's wel degelijk met een Heber/Reikow installatie, besteld door de AI. De rest vloog met zeer oude rekken die bedoeld waren voor de uitrusting van civiele vliegtuigen met bommenrekken [Fokker F.VII, F.IX, F.XII]. Hierdoor kon het zijn dat slechts 400 of 600 kg bommen kon worden meegenomen, in plaast van de 1,000 kg waar de T-V geschikt voor was. De G-1 was helemaal niet voorzien van de bedoelde bommenrekken.

De beste bron voor de defensie aanschaffen is het Centraal Archief Depot, Min v Def. [Dossiers LVB en AHK]. Overigens zal er ook een dossier Van Heyst zijn - dat ik nooit heb ingekeken - daar dit bedrijf onderwerp van groot (strafrechterlijk) onderzoek is geweest in 1945 en 1946.

Overigens is in het bijzonder geslaagde werk Illusies en Incidenten veel te vinden over de bommenrekkenkwesties.

» Deze reactie is geplaatst op 27 april 2006 16:31

Inderdaad. In "Illusies en Incidenten" komen deze bommenrekken ter sprake en ook alle problemen die zich voor deden met de bewapening van bv de D21.
De munitie deksels van de mitrailleurs vlogen er dikwijls af tijdens het schieten. Ook beproevingen van de wapens geleverd door AI wordt uitvoerig besproken.

» Deze reactie is geplaatst op 27 april 2006 21:59

Bedankt voor de uitleg! Wat was van Heijst van huis uit voor een bedrijf?
zo weet ik van andere bedrijven, zoals van Berkel (weegschalen) en werkspoor (treinstellen) dat er veel bedrijven geen directe band hadden met de luchtvaartindustrie, maar wel vliegtuigen of uitrusting maakte

» Deze reactie is geplaatst op 30 april 2006 13:58

J.B. van Heijst en zonen [failliet in 1967] was een metaalbedrijf aan de Cruquiustraat in Den Haag; een van de grotere. Het was ontstaan uit een in 1870 geopende smederij aan de Kikkerstraat in Den Haag. Dat bedrijf werd door vader [Johannes 1807-1897] en zoon J.B. van Heijst opgericht. Het bedrijf J.B. Van Heijst en zonen was in de 19de eeuw opgericht door Johannes Baptist van Heijst [1845-1924]. Het bedrijf was gespecialiseerd in het uitvoeren van zware metaalbewerking [d.m.v. stoom smeedhamers en zware persmachines]. In de loop van de twintigste eeuw wordt fijnbewerking ook onderdeel van het portfolio. Hieronder vallen later o.a. munitievervaardiging en het vervaardigen van bommenrekken. J(ohannes) P(etrus) van Heijst [1878-1956] volgde vader J.B. op in het bedrijf en was directeur voor en tijdens de oorlog.

» Deze reactie is geplaatst op 30 april 2006 14:30

Het bedrijf was dus "fout" in de oorlog, omdat het vervolgd was?

» Deze reactie is geplaatst op 30 april 2006 19:43

Wat is "fout"? Het bedrijf is een van de weinigen die daadwerkelijk strafrechterlijk werd onderzocht, omdat het een van de eersten was en spoedig nadien de procedure veranderde in een buitengerechterlijke onderzoeksprocedure. Van Heijst werkte alras voor de Duitsers, maar zo deed het gros van de Nederlandse bedrijven. Zoals in mijn artikel over de AI aangegeven waren in feite (van de 150 toeleveranciers van de AI) slechts twee weigeraars. Daarnaast is überhaupt door de Nederlandse industrie en nijverheid massaal voor de Duitsers gewerkt, overigens ook in belangrijke mate gewoon voor civiele doeleinden. Een waardeoordeel daarover geven kan niet in een paar woorden, en laat ik dan ook maar achterwege.

» Deze reactie is geplaatst op 1 mei 2006 00:57

Allert,
zat nog even te lezen in je AI tekst, je schrijft daarin o.a. op blz. 26 over 45 stuks rolls royce motoren waarvan je niet bekend is waar ze voor waren - deze waren bestemd voor 20 stuks Fokker C.XVI/CG.II/model 154 (hoe je het ding ook noemen wilt)
met groet,
Edwin Hoogschagen

» Deze reactie is geplaatst op 17 juli 2006 18:21