Grebbeberg wint een slag

Wat er rest van de Grebbelinie, waar in mei 1940 het Nederlandse leger vergeefs trachtte de Duitse inval te stoppen, mag niet verrommelen. Er komt een 'superbestemmingsplan' dat de nog intacte schootsvelden en inundatievelden van de voormalige waterlinie vrij moet houden.

door Joep Trommelen

Klik hier voor een uitvergroting
"Op de Grebbeberg is het Utrechts Landschap zeer actief. Zij doen dat uitstekend, hebben niet alleen oog voor de natuur maar ook voor de cultuur, de verdedigingswerken." (8 april 2012)
De Grebbeberg, het zuidelijkste puntje van de Grebbelinie aan de Nederrijn bij Rhenen, is een bijzonder stuk Nederland. Met wandelroutes en natuurgebieden, waarvan de Blauwe Kamer aan de oever van de Nederrijn het speciaalst. De meeste mensen kennen de berg van Ouwehands Dierenpark. Maar de idylle bedriegt; er is keihard gevochten in mei 1940.

Op verzoek van negen gemeenten die delen van de linie op hun grondgebied hebben, gaat de provincie Utrecht een 'superbestemmingsplan' maken om het linielandschap te beschermen tegen ongewenste ruimtelijke ontwikkelingen. Het oudste nog zichtbare verdedigingswerk op de Grebbeberg is een aarden ringburchtwal uit de vroege middeleeuwen, waarmee bewoners zich konden beschermen tegen Vikingen die de Rijn opvoeren. Vanuit de Nederrijn kon desgewenst water tot aan Spakenburg de Gelderse Vallei instromen. Deze inundatiegebieden stonden blank toen het Duitse leger op 10 mei 1940 Nederland binnenviel. Omdat een berg nu eenmaal moeilijk onder water te zetten is, stond vast dat de Duitsers over de Grebbeberg hun hoofdaanval zouden inzetten. Op het militair ereveld op de berg liggen 835 soldaten begraven, waarvan er ruim 400 sneuvelden tijdens de slag om de Grebbeberg.

Penningmeester Hans Brons van Stichting De Greb weet alles van het krijgsgeweld in de meidagen van 1940. Zijn stichting wil de herinnering aan de slag levend houden en bekommert zich bijvoorbeeld over de loopgraven en kazematten die nog op de berg te zien zijn. "Er lagen in 1940 op de berg 2.500 jongens van het 8ste Regiment Infanterie", vertelt hij tijdens een wandeling over het voormalige slagveld. "Die stonden op 12 mei tegenover 20.000 Duitse soldaten, terwijl hun commandant volhield dat er misschien 150 Duitsers aan de voet stonden te wachten tot er wat ging gebeuren. Zo slecht was de legerleiding op de hoogte van wat er plaatsvond. Toch zijn die Nederlandse soldaten er in geslaagd de Duitsers twee dagen tegen te houden, in stellingen die gebaseerd waren op de statische loopgravenoorlog van de Eerste Wereldoorlog."

Klik hier voor een uitvergroting
Stichting De Greb nam in 2004 initiatief om een gedeelte van de loopgraaf in de stoplijn te reconstrueren. Onlangs werd deze grondig gerenoveerd. (8 april 2012)
Waarom zijn er jaarlijks grote herdenkingen op de Dam, de Waalsdorpervlakte en rondom de Slag bij Arnhem en krijgt de Grebbeberg landelijk nauwelijks aandacht? Brons: "De slag is altijd stiefmoederlijk behandeld, het veldleger was hier tenslotte verslagen. Daar is altijd wat meewarig over gedaan, onterecht. Er zijn toen door politiek en legerleiding veel fouten gemaakt, maar wat die jongens hier hebben meegemaakt, was verschrikkelijk. Onder hevig vuur lagen ze zonder goede informatie te wachten tot de Duitsers kwamen. Na de oorlog werd hen gezegd: vergeet wat er gebeurd is en ga door met het leven. Nederland is zich pas zorgen gaan maken over veteranenzorg nadat er in de jaren tachtig getraumatiseerde VN-troepen uit Libanon terugkwamen."

Daarom is het zo belangrijk dat de Grebbeberg en de rest van de linie goed geconserveerd worden, legt Brons uit terwijl hij op een bospad richting gereconstrueerde loopgraven wandelt. "Zie je die drie beuken daar? Die zitten aan de oostkant vol kogelgaten, daar kwamen de Duitsers vandaan." De soldaten in de loopgraven aan de rand van een akker moeten doodsangsten hebben uitgestaan. "Die akker was er toen ook al. Hier is een mooi voorbeeld van wat de plannen van de provincie voor ons kunnen betekenen. Je moet er toch niet aan denken dat vlak voor die loopgraven een parkeerplaats voor Ouwehands wordt aangelegd?"

Klik hier voor een uitvergroting
Militair Ereveld Grebbeberg (13 mei 2012)
Samenwerking is het devies, legt Brons uit terwijl hij bij de bolwerken aan de Wageningse kant van de berg aanbeland is. "Hier is het Utrechts Landschap zeer actief. Zij doen dat uitstekend, hebben niet alleen oog voor de natuur maar ook voor de cultuur, de verdedigingswerken. De linie is een prachtig natuurgebied. Maar dat moet wel onderhouden worden, anders groeien bolwerken als deze dicht en is er straks niets meer te zien."

Stichting De Greb wil van de berg geen grootschalig themapark maken. "Nee, wij kiezen voor 'behoudende ontwikkeling'. Grootschalig toerisme past niet op deze plaats waar zo veel doden zijn gevallen. En we willen de natuur beschermen." Stichting De Greb is dertien jaar actief. Ook andere initiatieven rond de Grebbelinie zijn opvallend jong. Brons: "Blijkbaar werd het toen pas tijd. Lang heeft men niet willen denken aan wat hier gebeurd is. Maar toen mensen gingen beseffen dat er steeds minder getuigen van de oorlog in leven waren, kwam er aandacht voor hun lot. Men wilde hun verhalen horen en toen kwam men er pas achter wat hier écht gebeurd is. Kinderen en kleinkinderen van die soldaten willen weten wat er met vader of opa gebeurd is."

In 2016 moet de linie 'op de kaart staan'

Bert Rietberg, voorzitter van de Stichting Grebbelinie, vindt de plannen van de provincie Utrecht en negen gemeenten om ook de omgeving van de Grebbelinie met een 'superbestemmingsplan' planologisch te beschermen 'getuigen van visie' en 'van onschatbare waarde'. "De kwaliteiten van de Grebbelinie schuilen vooral in de samenhang", laat hij weten. "Op het eerste gezicht lijkt de Grebbelinie als Rijksmonument prima beschermd. Maar wie verder kijkt, begrijpt dat een liniedijk tussen woonwijken vergelijkbaar is met een molen tussen flats. De rijksbescherming reikt niet verder dan de voormalige militaire grenzen van de dijken en forten."

Klik hier voor een uitvergroting
Het herdenkingsmonument op het Militair Ereveld bevat de namen van een groot aantal gevallenen bij de Slag om de Grebbeberg. (13 mei 2012)
Voor de 'beleving' van de waterlinie als verdedigingswerk is meer nodig, stelt Rietberg. Het inundatiegebied ten oosten van de liniedijk is niet beschermd, terwijl het een wezenlijk onderdeel vormt van de waterlinie. Dat gebied was ook onderdeel van het schootsveld, dat open moest zijn om de vijand te kunnen zien aankomen. Ook liggen er ten oosten van de dijk nog elementen als betonnen tankversperringen en (restanten van) tankgrachten. En herinneringen aan dat schootsveld. Ook kan de dijk zijn ecologische functie verliezen als bebouwing te dichtbij komt, stelt Rietberg. "Mensen en dieren hebben ook in de toekomst gebieden nodig waar letterlijk en figuurlijk afstand genomen kan worden van 'de bewoonde wereld'."

Programmamanager Grebbelinie Herman Ruiter van projectbureau SVGV, dat werkt aan de vernieuwing van de Gelderse Vallei, is zeer content met de rol die de provincie Utrecht op zich neemt. "Een goed inpassings- en een beeldkwaliteitsplan kunnen verrommeling van het liniegebied voorkomen. Dan gelden overal dezelfde spelregels. De Grebbelinie bestond uit verdedigingswerken en inundatiegebieden. Die verdedigingswerken zijn al Rijksmonument. Met die nieuwe plannen kunnen we straks ook de inundatievlakten vrijhouden. Dan kunnen er bijvoorbeeld geen lelijke gebouwen meer zomaar in zo'n vlakte verrijzen."

SVGV werkt al jaren aan het beter zichtbaar maken van de linie. Op veel plekken zijn de schoppen de grond ingegaan. Zo wordt Fort aan de Buurtsteeg een Grebbeliniebezoekerscentrum. Tijdens het werk aan dat fort zijn onlangs twee onderkomens voor pantserafweergeschut gevonden. In 2016 moet de linie weer goed zichtbaar zijn.

Grebbeliniedag

Zaterdag 19 mei 2012 is het Grebbeliniedag, maar ook komende vrijdag zijn er in dat kader al activiteiten. Mensen kunnen wandelend, fietsend, per tourbus en zelfs kanoënd en steppend de linie bezoeken. Stichting De Greb geeft een rondleiding op de Grebbeberg.

Grebbelinie: een van de waterlinies

  • De Grebbelinie dateert uit de 17e eeuw en was een van de waterlinies waarmee Nederland zich wilde verdedigen (De Hollandse Waterlinie is als zodanig echter veel bekender).
  • Het principe van een waterlinie is inundatie (het onder water zetten van delen land) om het terrein voor de vijand ontoegankelijk te maken.
  • Ten oosten van een lange dijk kon een brede strook land onder water worden gezet. Dat kon gebeuren door de dijk van de Nederrijn aan de voet van de berg door te steken en het water door de Gelderse vallei te laten stromen, gestuurd door dijken, dammen, kades en stuwen.
  • De linie was in mei 1940 de belangrijkste verdedigingslijn. De Nederlandse legerleiding ging er vanuit dat de Duitsers door Brabant richting Randstad zouden oprukken, waar ze door de grote rivieren zouden worden tegengehouden. De Slag om de Grebbeberg zou de belangrijkste slag in de vier dagen durende strijd van 10 tot en met 14 mei 1940 worden.
  • In 1951 is de Grebbelinie officieel als verdedigingslinie opgeheven en een jaar later tot natuurreservaat benoemd. In 2010 is de linie tot Rijksmonument verklaard. Er lopen talloze projecten op het gebied van natuurontwikkeling en recreatie.
Download brondocument in PDF-formaat Brondocument
(PDF, 2.47 MB)