Het Hoornwerk: een verdedigingswerk waard om te verdedigen
Het Hoornwerk: inleiding
Aan: Het College van Burgemeester en Wethouders plus Gemeenteraad
Herenstraat 47
3910 AE Rhenen
12 juni 2001
Geacht College,
Het is ons bekend dat de gemeente aan Van Dam (Nude 1 te Rhenen) een bouwvergunning heeft verleend voor het inmiddels gerealiseerde landhuis.
Het komt ons echter voor dat de werkzaamheden door Van Dam op zijn terrein verricht de gestelde kaders in de bouwvergunning te buiten gaan. De status van het gebied (natuurgebied met cultuurhistorisch monument) maakt het ons inziens noodzakelijk dat er een aanlegvergunning door B en W verstrekt had moeten worden alvorens bijvoorbeeld tot het uitgraven van de watergeul en de egalisatie van de aarden wal mocht worden overgegaan.
En zo'n vergunning is niet verstrekt en mag ook niet verstrekt worden. Geul en wal maken deel uit van het Hoornwerk, een ruim 250 jaar oude verdedigingsschans. Een vergunning die in de gedeeltelijke sloop van dit cultuurhistorisch monument voorziet, strookt niet met de zorgzaamheid waarmee wij ons erfgoed dienen te benaderen.
Wij vragen het College daarom te toetsen of er gelet op de verrichte werkzaamheden een aanlegvergunning vereist was. Mocht het antwoord positief uitvallen dan verzoeken wij het College er op toe te zien dat het Hoornwerk in zijn oorspronkelijk staat wordt teruggebracht.
Het Hoornwerk is een verdedigingswerk waard om te verdedigen.
Het Hoornwerk: een korte historische schets
In 1745 als vanwege de Oostenrijkse opvolging de oorlog al enige jaren over Europa raast, en de Hollandse defensie-inspanning naar een hogere versnelling doorschakelt, wordt het Hoornwerk aangelegd. Natuurlijk staat dit verdedigingswerk niet op zichzelf, het maakt deel uit van de Grebbelinie. De oorsprong van de Grebbelinie gaat terug op de 80-jarige oorlog. De linie is in die periode feitelijk een keten van verdedigingswerken, goeddeels aangelegd in het (toentertijd) moerassige gebied van de Gelderse vallei, een gebied dat bij een aanvaller toch al niet veel enthousiasme opwekt.
A. De Grebbe of Grift
B. Sluis met bruggetje over de Grift
C. Grebbedijk
D. Straatweg richting Wageningen
E. De Grebbeberg
F. Hotel de Grebbe, gelegen aan weerszijde van de weg naar Rhenen
G. Oorspronkelijke woning van familie Van Dam
In de achttiende en negentiende eeuw gaat aan het Hoornwerk de vuurproef voorbij. De aanvallen van de revolutionaire Franse legers komen in 1793 en 1794 uit het zuiden en het zijn dan de grote rivieren waarachter de kleine republiek de verdediging voert. De Grebbelinie blijft het oorlogsgeweld bespaard. Een kleine anderhalve eeuw later is het wel raak. Bij de algehele mobilisatie op 28 augustus 1939 bestaat de Grebbelinie enkel op papier. In de periode die volgt, wordt de linie opnieuw toegerust voor de strijd. Ook nu zullen onvoldoende middelen ter beschikking gesteld worden. In het verdedigingsplan van de Grebbeberg krijgt het Hoornwerk een positie in de frontlijn. De taak van de frontlijn is de Duitse opmars definitief tot staan brengen. Op het Hoornwerk worden vier kazematten gebouwd, de codebenamingen van dit viertal zijn S12, S13, S14 en P11. De provinciale weg die over het Hoornwerk loopt, kan afgesloten worden met een stalen kabel gespannen tussen grote ijzeren staanders. Loopgraven op het Hoornwerk bieden enige bescherming aan de soldaten voor wie in de kazematten geen plaats is.
In de avond trachten Duitse pantserwagens de schans te nemen maar deze poging wordt verhinderd door het pantserafweergeschut opgesteld in de kazemat P11. De Nederlandse genie krijgt het bevel het bruggetje over de Grift op te blazen, als de rookwolken wegdrijven blijkt dit slechts ten dele gelukt.
Onder bescherming van het nachtelijk duister wagen S.S.-eenheden verscheidene pogingen in de frontlijn door te dringen, Duitse successen blijven die nacht echter uit. Standhouden is de opdracht aan de verdedigers van het Hoornwerk. Falende mitrailleurs, een wanhopig munitiegebrek en een stagnerende aanvoer maken deze opdracht steeds meer tot een illusie.
 Het gedeelte van het Hoornwerk gelegen zuid van de straatweg Rhenen - Wageningen, gezien vanaf Wageningen. Rechts op de achtergrond de steile helling van de Grebbeberg. Kazemat S12 staat geheel links, gecamoufleerd achter takken. (Eigen collectie - 1940) |
 Het gedeelte van het Hoornwerk gelegen op het terrein van Van Dam met rechts de kazemat S13 duidelijk zichtbaar. 'Standhouden' was de opdracht aan de verdedigers van het Hoornwerk. (Eigen collectie - 1940) |
De volgende dag walst de Duitse oorlogsmachine over het Hoornwerk heen, eerst de Duitse artillerie, dan S.S.-infanterie. Vanaf de Wageningse Berg geven 48 stuks Duits geschut enige tijd geconcentreerd vuur af op de oude schans. Om 12.30 uur wordt dit bombardement naar achteren verlegd en vallen de S.S'ers aan. Spoedig beheersen zij het Hoornwerk. Krijgsgevangen Nederlandse soldaten worden gedwongen hulp te verlenen bij het herstel van het maar half vernielde bruggetje over de Grift. Anderen dienen als levend schild voor oprukkende Duitse eenheden. Deze ernstige inbreuk op het oorlogsrecht eist zijn tol aan Nederlandse zijde. De rol van het Hoornwerk is uitgespeeld nu de Duitsers op de berg zijn doorgedrongen. De volgende dag, 13 mei 1940, tweede Pinksterdag valt de Grebbeberg.
 Het slechts ten dele opgeblazen bruggetje over de Grift. (mei 1940) |
 S.S'ers beheersen het Hoornwerk (13-15 mei 1940) |
Het Hoornwerk: nu
Hoe anders is het gesteld met de linkerflank van het Hoornwerk, dat deel van de schans dat zich op het terrein van Van Dam bevindt. Tijdens de bouw van het nieuwe huis aldaar verdween het Hoornwerk steeds verder onder enorme bergen grond. Dit bleek de ouverture voor de gedeeltelijke sloop van het Hoornwerk. Nu de bouwactiviteiten en de herinrichting van het terrein goeddeels voorbij zijn kan de definitieve schade opgemaakt worden. De wal is sterk geëgaliseerd, de begroeiing is weggehaald en de gracht is vooraan verbreed en omgetoverd tot een tuinvijver. De S13 en S14, twee kleine kazematten, zijn verdwenen. Misschien zijn ze slechts met aarde toegedekt, misschien is het erger dan dat. Al met al is de conclusie gerechtvaardigd dat het karakter van verdedigingswerk met al deze 'aanpassingen' volledig is verloren gegaan.
 De graafwerkzaamheden op het Hoornwerk nemen een aanvang. (Eigen collectie - oktober 1999) |
 Van afvoer van grond is vooralsnog geen sprake (B. Rietberg - www.grebbelinie.nl - juni 2000) |
Het hoornwerk: de status
Het bestemmingsplan buitengebied van uw gemeente geeft aan grote delen van het Hoornwerk de bestemming natuurgebied met als extra aanduiding: cultuurhistorisch monument. Voor het deel van het Hoornwerk waar onze zorg naar uitgaat, de gracht en wal die, bezien vanuit Rhenen, onmiddellijk op de linkerzijde van de Nude aansluit geldt zowel de bestemming natuurgebied als de bestempeling cultuur historisch monument. In het bestemmingsplan buitengebied (partiële herziening 1997) staat in artikel 10 onderdeel 1:
dat bij de gronden op de kaart aangegeven met de aanduiding "(c) - cultuurhistorisch monument" in het bijzonder de nadruk ligt op het behoud en herstel van de restanten van een middeleeuwse walburcht en van wallen en grachten van verdedigingswerken.
Het is onmogelijk in te zien hoe de activiteiten uitgevoerd op het terrein van Van Dam in overeenstemming te brengen zijn met hetgeen in artikel 10 onderdeel 1 wordt beoogd.
Het bestemmingsplan laat absoluut geen onduidelijkheid bestaan over de aanlegvergunningen die nodig zijn alvorens bepaalde werken of werkzaamheden uitgevoerd mogen worden op terreinen waar de combinatie natuurgebied en cultuurhistorisch monument van toepassing is. Wij noemen drie werken / werkzaamheden die een schriftelijke vergunning behoeven (de opsomming is niet limitatief):
- egaliseren, afgraven of ophogen van gronden
- het graven of dempen van waterlopen
- het vellen of rooien van houtgewas
Deze werkzaamheden zijn in ieder geval op het terrein van Van Dam verricht. Een vergunning daarvoor is, zo heeft navraag op uw gemeentehuis uitgewezen, niet verstrekt. Wij houden overigens de mogelijkheid open dat meer reeds uitgevoerde werken door een aanlegvergunning vooraf hadden dienen te gaan.
Natuurlijk realiseren wij ons dat de aanwijzing van 'Ecologisch te ontwikkelen gebied' geen enkele officiële status met zich brengt die de natuur nog additionele bescherming biedt. Anderzijds mag van elke overheid consistentie in het beleid verlangd worden, een consistentie die lijkt te ontbreken als de overheid toestaat dat een natuurgebied, met de aanwijzing van 'Ecologisch te ontwikkelen gebied' zo grondig wordt heringericht dat nu enkel nog de kwalificatie 'siertuin' recht doet aan de feitelijke situatie.
Wij hopen dat de gemeente Rhenen stappen zal ondernemen die de terugkeer naar de oude situatie zal bewerkstelligen.
Namens Stichting De Greb,
Rutger Bol, Bernier Cornielje, Bart Meeuwisz en Rob Meeuwisz.
Namens Stichting Menno van Coehoorn,
Dr. H.P. Deys, correspondent voor de Grebbelinie.
Het Hoornwerk: beeldmateriaal
 Ansichtkaart van de straatweg richting Wageningen met duidelijk zichtbaar aan weerszijde delen van het Hoornwerk. (Eigen collectie - 1930) |
 De kazematten S13 (r) en S14 (l) op het Hoornwerk gezien vanaf de straatweg. (Sectie Militaire Geschiedenis te Den Haag - ca. 1946) |
 Kazemat S13 op het Hoornwerk. (Eigen collectie - 1984) |
 Kazemat S14 op het Hoornwerk. (Eigen collectie - 1984) |
 Uitzicht richting Wageningen met links kazemat S13. (B. Rietberg - www.grebbelinie.nl - maart 1995) |
 Kazemat S13 nagenoeg verdwenen onder de opgeworpen grond. (B. Rietberg - www.grebbelinie.nl - juni 2000) |
 Kazemat S14 op het Hoornwerk. (B. Rietberg - www.grebbelinie.nl - maart 1995) |
 Kazemat S14. (B. Rietberg - www.grebbelinie.nl - juni 2000) |
 Opgeworpen grond op het Hoornwerk. (Eigen collectie - oktober 1999) |
 De gracht voor het noordelijke deel van het Hoornwerk. (B. Rietberg - www.grebbelinie.nl - juni 2000) |
 Het Hoornwerk anno 2001. (Eigen collectie - juni 2001) |
 De rietkraag in het midden verraadt de oorspronkelijke breedte van de gracht. (Eigen collectie - juni 2001) |
 Kazemat S13 vakkundig weggewerkt? De oorspronkelijke gracht omgetoverd tot een tuinvijver. (Eigen collectie - juni 2001) |
 Het Hoornwerk: een cultuurhistorisch monument? (Eigen collectie - juni 2001) |
 Luchtopname van het Hoornwerk. (Eigen collectie - 1940) |
 Luchtopname van het Hoornwerk. (Eigen collectie - 1950) |
|
